آزمایش‌ها و مراحل تشخیص ناباروری؛ راهنمای علمی، کامل و انسانی برای زوج‌ها
آزمایش‌ها و مراحل تشخیص ناباروری
تشخیص ناباروری نخستین و مهم‌ترین گام در مسیر فرزندآوری است. برخلاف باور رایج، ناباروری تنها مربوط به زنان نیست—حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از موارد ناباروری به عوامل مردانه، ۳۰ تا ۴۰ درصد به عوامل زنانه، و باقی به علت‌های ترکیبی یا نامشخص برمی‌گردد. بنابراین بررسی همزمان زن و مرد ضروری‌ست. در این مقاله، تمام مراحل تشخیص ناباروری، آزمایش‌های کلیدی، شیوه‌های تفسیر نتایج، و اقدامات تکمیلی به‌صورت جامع و علمی تشریح شده است.
۱. آزمایش اسپرم و بررسی باروری مردان
نخستین و ساده‌ترین آزمون در بررسی مردان، آزمایش اسپرموگرام است که معمولاً پس از ۲ تا ۵ روز پرهیز از رابطه جنسی انجام می‌شود. این آزمایش در آزمایشگاه تخصصی با آنالیز دقیق اسپرم انجام می‌شود و پارامترهای زیر را بررسی می‌کند:
- تعداد اسپرم: باید حداقل ۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر باشد
- تحرک اسپرم: درصد اسپرم‌های متحرک (Progressive motility) باید حداقل ۳۲ درصد باشد
- شکل طبیعی (مورفولوژی): حداقل ۴ درصد اسپرم‌ها باید فرم طبیعی داشته باشند
- سایر ویژگی‌ها مانند حجم منی، زمان انزال، PH و رنگ نیز بررسی می‌شوند
اگر نتیجه غیرطبیعی باشد، معمولاً آزمایش بعد از ۲ تا ۳ هفته مجدداً انجام می‌شود تا نتایج تأیید یا اصلاح شوند. در صورت تکرار نتایج نامطلوب، ممکن است بررسی‌های تکمیلی مانند سونوگرافی بیضه، آزمایش هورمونی (FSH، LH، تستوسترون)، و حتی نمونه‌برداری از بیضه برای بررسی وجود سلول‌های اسپرم انجام شود.
اختلالات اسپرم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- آزواسپرم: عدم وجود اسپرم در نمونه
- الیگواسپرم: تعداد کم اسپرم
- آستنواسپرم: تحرک ضعیف
- تراتواسپرم: شکل غیرطبیعی
این تشخیص‌ها پزشک را برای انتخاب روش مناسب درمانی هدایت می‌کنند؛ مثلاً در موارد آزواسپرم ممکن است ICSI با اسپرم بیوپسی‌شده تجویز شود، و در موارد تحرک ضعیف، IUI غیر مؤثر باشد.
۲. ارزیابی باروری در زنان: تخمدان، ذخیره تخمک و تخمک‌گذاری
در بررسی ناباروری زنان، ارزیابی عملکرد تخمدان‌ها و توانایی بدن برای تولید تخمک سالم، پایه‌گذار مسیر درمان است. این ارزیابی شامل بررسی ساختار تخمدان، وضعیت هورمونی، کیفیت تخمک‌ها و نظم در تخمک‌گذاری است.
در مرحله اول، سونوگرافی واژینال انجام می‌شود که یکی از دقیق‌ترین و کم‌تهاجمی‌ترین روش‌ها برای بررسی آناتومی رحم و تخمدان‌ها است. در این سونوگرافی، پزشک موارد زیر را بررسی می‌کند:
- تعداد فولیکول‌های آنترال در هر تخمدان
- سایز تخمدان‌ها و شکل آن‌ها
- وجود کیست، فیبروم یا پولیپ
- ضخامت لایه آندومتر در روزهای مختلف چرخه
به‌موازات سونوگرافی، آزمایش‌های خون نیز انجام می‌شود. مهم‌ترین آن‌ها شامل:
- AMH (Anti-Müllerian Hormone): نشان‌دهنده ذخیره تخمک. اگر AMH کمتر از ۱ باشد، ذخیره تخمدانی پایین است.
- FSH و LH: در روز دوم یا سوم قاعدگی اندازه‌گیری می‌شوند. FSH بالا و نسبت غیر طبیعی FSH/LH می‌تواند نشانگر نارسایی تخمدانی یا سندرم PCOS باشد.
- استرادیول: سطح این هورمون بر تفسیر FSH و کیفیت تخمک تأثیر می‌گذارد.
- پرولاکتین: افزایش پرولاکتین می‌تواند تخمک‌گذاری را مختل کند و منجر به قاعدگی‌های بی‌نظم شود.
- TSH (هورمون تیروئید): اختلالات تیروئیدی موجب ناتوانی در تخمک‌گذاری یا حتی سقط مکرر می‌شوند.
در برخی موارد، پزشک از سونوگرافی سریالی استفاده می‌کند تا ببیند فولیکول‌های تخمدانی در طول چرخه چگونه رشد می‌کنند. تخمک بالغ معمولاً در روزهای میانه چرخه قاعدگی به سایز ۱۸ تا ۲۲ میلی‌متر می‌رسد. اگر رشد مناسبی وجود نداشته باشد یا فولیکولی بالغ دیده نشود، احتمال اختلال در تخمک‌گذاری بالاست.
در زنانی با سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، فولیکول‌های متعدد کوچک دیده می‌شود اما تخمک بالغ شکل نمی‌گیرد. این وضعیت نیازمند درمان با داروهایی مثل لتروزول، کلومیفن یا گنادوتروپین است که تخمک‌گذاری را تحریک می‌کنند.
همچنین کیفیت تخمک با سن زن رابطه‌ی مستقیم دارد. حتی اگر ذخیره تخمدانی خوب باشد، در زنان بالای ۳۵–۴۰ سال ممکن است کیفیت تخمک کاهش یافته و منجر به عدم باروری، سقط زودرس یا لقاح ناقص شود. در این موارد ممکن است پزشک به روش‌های پیشرفته‌تر مثل IVF یا استفاده از تخمک اهدایی توصیه کند.
۳. بررسی رحم و لوله‌های رحمی: هیستروسالپنگوگرافی، هیستروسکوپی و سونوگرافی تخصصی
پس از ارزیابی عملکرد تخمدان‌ها، نوبت به بررسی آناتومی رحم و لوله‌های فالوپ (لوله‌های تخمک‌بر) می‌رسد. این بخش از بررسی نقش حیاتی در شناسایی موانع لانه‌گزینی یا عبور اسپرم و تخمک دارد. اگر اختلالی در ساختار رحم یا انسداد در لوله‌ها وجود داشته باشد، بارداری حتی با تخمک سالم ممکن نیست.
مهم‌ترین روش بررسی لوله‌های رحم، هیستروسالپنگوگرافی (HSG) است. در این روش، ماده حاجب مخصوصی از طریق دهانه رحم تزریق شده و با عکس‌برداری اشعه ایکس مسیر لوله‌ها بررسی می‌شود. هدف این آزمایش:
- مشخص شدن انسداد یا چسبندگی در لوله‌ها
- بررسی شکل داخلی رحم و تشخیص ناهنجاری‌ها مثل رحم دوشاخ یا سپتوم رحمی
- در برخی موارد، باز شدن چسبندگی‌های جزئی با فشار ماده حاجب
اگر هر دو لوله مسدود باشند، امکان بارداری طبیعی وجود ندارد و روش IVF توصیه می‌شود. انسداد یک‌طرفه ممکن است باعث تأخیر در لقاح شود ولی مانع کامل نیست. در کنار HSG، پزشک ممکن است هیستروسکوپی نیز انجام دهد که در آن، با دوربین آندوسکوپی وارد رحم شده و محیط داخلی آن به‌صورت مستقیم بررسی می‌شود:
- تشخیص دقیق پولیپ، فیبروم یا چسبندگی‌های داخل رحمی
- درمان همزمان برخی مشکلات ساختاری با برداشتن بافت‌های غیرطبیعی
در موارد خاص‌تر، پزشک از MRI رحم استفاده می‌کند، به‌ویژه زمانی‌که ناهنجاری‌های مادرزادی یا فیبروم‌های متعدد مطرح باشند. این روش، تصویر دقیق‌تری از ساختار عضلانی و داخلی رحم ارائه می‌دهد.
در صورتی‌که مشکلات ساختاری یا انسداد مشخص شود، مسیر درمان ممکن است شامل جراحی اصلاحی، آماده‌سازی اندومتر با دارو، یا عبور مستقیم از مسیر طبیعی و انتخاب IVF باشد. تمامی این اقدامات بسته به شدت ناهنجاری و سابقه بیمار انتخاب می‌شود.
۴. بررسی‌های ژنتیکی در موارد خاص ناباروری
اگر زوجی پس از چند دوره درمان ناباروری (مانند IVF) هنوز موفق به بارداری نشده‌اند، یا اگر در بررسی‌های اولیه هیچ عامل واضحی یافت نشده باشد، پزشک ممکن است آزمایش‌های ژنتیکی را توصیه کند. هدف از این بررسی‌ها شناسایی اختلالات کروموزومی یا ژنی است که ممکن است مانع لقاح، رشد جنین یا بارداری موفق شود.
در مردان، مهم‌ترین آزمایش‌ها شامل:
- کاریوتایپ: بررسی ساختار کروموزوم‌ها و تشخیص ناهنجاری‌هایی مانند سندرم کلاین‌فلتر
- Y Microdeletion: بررسی حذف بخشی از کروموزوم Y که می‌تواند منجر به آزواسپرم شود
- بررسی ژن‌هایی که در تولید اسپرم یا عملکرد بیضه نقش دارند
در زنان نیز بررسی‌هایی مانند کاریوتایپ برای تشخیص ناهنجاری‌های عددی یا ساختاری کروموزوم‌ها، و تست‌های ژنتیکی مربوط به تخمک‌گذاری، لانه‌گزینی یا بیماری‌های وراثتی انجام می‌شود.
در زوج‌هایی که سابقه سقط‌های مکرر، تولد نوزاد با ناهنجاری‌های ژنتیکی یا ناباروری طولانی‌مدت دارند، انجام مشاوره ژنتیک پیش از ادامه درمان ضروری است. در صورتی‌که اختلال جدی تشخیص داده شود، پزشک ممکن است گزینه‌هایی مانند جنین اهدایی، IVF با تشخیص ژنتیکی قبل از انتقال (PGD)، یا فریز جنین‌های سالم را پیشنهاد دهد.
۵. وقتی علت "نامشخص" است: بررسی ناباروری بدون دلیل واضح
در حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از موارد ناباروری، با وجود انجام همه بررسی‌های تخصصی، علت خاصی برای عدم بارداری پیدا نمی‌شود. به این وضعیت ناباروری بدون علت مشخص یا Unexplained Infertility گفته می‌شود. این دسته از زوج‌ها با چالشی ذهنی مواجه هستند، چون نمی‌دانند دقیقاً چه چیزی باعث تأخیر بارداری شده است.
در چنین مواردی، پزشک معمولاً تصمیم‌گیری درمانی را بر اساس فاکتورهایی مثل سن، سابقه تلاش برای بارداری، و نتیجه چرخه‌های قبلی انجام می‌دهد. اقدامات رایج در این شرایط عبارت‌اند از:
- شروع درمان عملی: معمولاً با IUI و داروهای تحریک تخمک‌گذاری آغاز می‌شود
- در صورت عدم موفقیت: ورود به مرحله IVF یا ICSI برای افزایش شانس لقاح
- بررسی‌های تکمیلی: شامل تست‌های ایمونولوژیک، لانه‌گزینی، هماهنگی سیستم ایمنی و بررسی‌های اندومتر
در کنار بررسی‌های بالینی، توصیه‌های مربوط به تغییر سبک زندگی مثل کنترل وزن، کاهش استرس، اصلاح تغذیه و زمان‌بندی رابطه زناشویی نیز می‌تواند تأثیر زیادی در موفقیت درمان داشته باشد. گاهی اوقات، تنها تغییرات ساده‌ای در رفتار و شرایط بدنی می‌تواند منجر به بارداری طبیعی شود.
همچنین در ناباروری بی‌علت، پزشک ممکن است تصمیم به انجام آزمایش‌های تصویری پیشرفته‌تر بگیرد، مثل تصویربرداری از اندومتر با قدرت بالا، آزمایش خون جهت بررسی فاکتورهای لخته‌ساز، یا تست‌های اختصاصی روی سطح پذیرش اندومتر.
توجه به ناباروری بی‌علت نباید همراه با ناامیدی باشد؛ بلکه می‌تواند فرصتی برای بررسی‌های دقیق‌تر و انتخاب روش‌های شخصی‌سازی‌شده‌تر باشد.
۶. بررسی ایمنی بدن و عوامل ایمونولوژیک در ناباروری
در برخی موارد، ناباروری به دلایلی رخ می‌دهد که با آزمایش‌های معمول قابل تشخیص نیست. یکی از این دلایل، اختلال در عملکرد سیستم ایمنی بدن است که می‌تواند مانع لقاح، لانه‌گزینی یا رشد طبیعی جنین شود. این اختلالات معمـولاً پس از چند دوره IVF ناموفق، سقط‌های مکرر یا ناباروری بی‌علت مطرح می‌شوند.
عملکرد سیستم ایمنی در باروری بسیار حساس است—زیرا باید هم از بدن در برابر عوامل مهاجم محافظت کند، و هم جنین را به‌عنوان بخشی از بدن بپذیرد. اگر تعادل این سیستم مختل شود، بدن ممکن است اسپرم، تخمک یا حتی جنین را به‌عنوان "بیگانه" شناسایی کرده و از بارداری جلوگیری کند.
بررسی‌های ایمونولوژیک شامل موارد زیر هستند:
- آنتی‌بادی ضد اسپرم: در برخی زنان، بدن به‌طور اشتباه علیه اسپرم واکنش نشان داده و آن را بی‌اثر می‌کند
- آنتی‌بادی ضد تخمک: باعث اختلال در لقاح یا رشد اولیه جنین می‌شود
- آنتی‌فسفولیپید: گروهی از آنتی‌بادی‌ها که می‌توانند منجر به لخته‌شدن خون در جفت، سقط مکرر یا عدم لانه‌گزینی شوند
- لوپوس یا SLE: بیماری خودایمنی که با افزایش التهاب و اختلال در پذیرش جنین همراه است
- بررسی ژنتیک سازگاری ایمونولوژیک بین زن و مرد (مثل HLA یا KIR Matching)
در صورتی‌که یکی یا چند مورد از آزمایش‌های بالا مثبت باشد، پزشک متخصص ناباروری معمولاً درمان‌هایی مثل داروهای ضدالتهاب، آسپرین کودک، هپارین، یا کورتون سبک را آغاز می‌کند. این داروها ممکن است هم در مرحله لقاح و هم پس از انتقال جنین تجویز شوند تا سیستم ایمنی بدن را تنظیم و حمایت کنند.
همچنین، بررسی پذیرش اندومتر در زمان انتقال جنین از نظر ایمونولوژیک در برخی مراکز تخصصی انجام می‌شود. این بررسی کمک می‌کند که زمان مناسب برای انتقال، و نیز داروهای حمایتی لازم، دقیق‌تر تعیین شوند.
نکته مهم این است که اختلالات ایمنی همیشه علائم واضح ندارند—و بسیاری از زنان حتی با سلامت کامل بدنی ممکن است دچار عدم پذیرش جنین شوند. بنابراین انجام این بررسی‌ها باید براساس سابقه بالینی و نظر تخصصی پزشک باشد، نه به‌صورت روتین و همگانی.
۷. سبک زندگی، وضعیت روانی و عوامل عمومی مؤثر در تشخیص ناباروری
برخی از مهم‌ترین دلایل تأخیر در بارداری، نه در سلول‌های تخمک یا اسپرم، بلکه در سبک زندگی، شرایط روانی یا عملکرد کلی بدن نهفته است. پزشک در فرآیند تشخیص ناباروری، این عوامل را نیز به دقت بررسی می‌کند—چون تغییر در این زمینه‌ها می‌تواند گاهی حتی از درمان‌های تخصصی مؤثرتر باشد.
❶ سلامت عمومی بدن و شاخص‌های بدنی
- وزن و شاخص توده بدنی (BMI): وزن بیش‌ازحد یا کمتر از حد نرمال می‌تواند تخمک‌گذاری، کیفیت تخمک‌ها و تعادل هورمونی را مختل کند
- فشار خون، قند خون، عملکرد تیروئید: بیماری‌های متابولیک، در صورت کنترل نشدن، بر موفقیت درمان اثر منفی دارند
- فعالیت بدنی: بی‌تحرکی مزمن یا ورزش‌های شدید و نامنظم می‌تواند چرخه قاعدگی و عملکرد تخمدان را تغییر دهد
❷ تغذیه، خواب و مراقبت‌های روزمره
- رژیم غذایی: کمبود ویتامین‌ها (مثل D، B12، اسید فولیک) و مصرف غذاهای فرآوری‌شده می‌تواند تولید سلول‌های جنسی را کاهش دهد
- نوشیدنی‌ها: مصرف مکرر نوشابه، قهوه غلیظ و الکل اثر منفی بر اسپرم و تخمک دارد
- کیفیت خواب: خواب نامنظم باعث بالا رفتن هورمون‌های استرس و اختلال در تخمک‌گذاری می‌شود
❸ وضعیت روانی و استرس‌های مزمن
- اضطراب ناشی از تأخیر بارداری: فشار روانی شدید، چرخه‌های هورمونی زنانه را دچار اختلال کرده و کیفیت رابطه زناشویی را کاهش می‌دهد
- افسردگی یا تنش خانوادگی: می‌تواند تمایل به درمان، پیگیری داروها و همکاری با پزشک را کاهش دهد
- مقایسه با دیگران: احساس ناکامی در برابر زوج‌های دیگر که باردار شده‌اند، ذهن فرد را به سمت ناامیدی می‌برد
در مراکز درمان ناباروری حرفه‌ای، حضور روان‌شناس یا مشاور زوجی جزو بخش‌های فعال تشخیص محسوب می‌شود. این متخصصین به زوج‌ها کمک می‌کنند تا با آرامش، امید و تمرکز ذهنی به مسیر درمان وارد شوند.
❹ عوامل محیطی و شغلی
- تماس با مواد شیمیایی: در مشاغل مرتبط با حلال‌ها، فلزات سنگین، رنگ، و داروها، احتمال کاهش کیفیت اسپرم و تخمک بالا می‌رود
- حرارت زیاد: نشستن طولانی در محیط‌های گرم یا در مشاغل مثل رانندگی ممکن است تولید اسپرم را کاهش دهد
- استعمال دخانیات: مصرف سیگار، قلیان و به‌ویژه ویپ، کیفیت سلول‌های جنسی را تضعیف کرده و احتمال سقط را افزایش می‌دهد
❺ رابطه زناشویی و زمان‌بندی لقاح
- تعداد دفعات رابطه: درصورتی‌که رابطه زناشویی کمتر از ۲ تا ۳ بار در هفته باشد، احتمال بارداری کاهش می‌یابد
- زمان‌بندی اشتباه: نزدیکی خارج از روزهای تخمک‌گذاری، حتی با سلول‌های سالم، منجر به بارداری نمی‌شود
- اختلالات جنسی مردانه یا زنانه نیز ممکن است بدون بررسی، مانع موفقیت باشند
پزشک معمولاً از زوج‌ها می‌خواهد که با اپلیکیشن‌ها یا جدول‌های تقویمی، زمان تخمک‌گذاری را بررسی کرده و رابطه زناشویی را بر اساس آن تنظیم کنند. حتی اگر هیچ مشکل پزشکی وجود نداشته باشد، زمان‌بندی نادرست باعث تأخیر در بارداری می‌شود.
جمع‌بندی نهایی
تشخیص ناباروری تنها مجموعه‌ای از آزمایش‌های تخصصی نیست—بلکه ارزیابی جامع سبک زندگی، وضعیت روانی، فاکتورهای محیطی و کیفیت ارتباط زوجی نیز جزو الزامات بررسی علمی هستند. بسیاری از زوج‌ها، حتی با نتایج نرمال، به‌علت اختلالات در این زمینه‌ها موفق به بارداری نمی‌شوند. بنابراین، بهترین مسیر درمان از شناخت همه‌جانبه بدن، ذهن و سبک زندگی آغاز می‌شود.
نظر شما :